جدیدترین نظرها

«تفقه در دین» و طایفه فقها

چند سالی است به اتفاق برخی از دوستان همدل، به خواندن و بحث و گفتگو پیرامون متون مقدسِ ادیان ابراهیمی در شهرتورنتو مشغولیم. از «انجیل متی» آغاز کردیم و در ادامه، به سر وقت عهد عتیق و «اسفار خمسه» رفته و «سِفر پیدایش»، «سِفر خروج» و «سِفر لاویان» را در مطالعه گرفتیم و اکنون مشغول «سِفر اعداد» هستیم.[۱] به مصداق « تعرف الاشیاء باضدادها»، یکی از نکاتی که بارها در «سِفرلاویان» و «‌سِفر اعداد» ذکرشده و محل تاکید واقع گشته و توجهم را بخود جلب نموده، نقش و اهمیت طبقه رسمی دین در آئین یهود، یعنی جماعت «کاهنان» است؛ قاریان و حاملان رسمیِ شریعتِ یهودیت. به تفاریق در این دو سِفر، ذکری از ایشان به میان آمده و از دینداران خواسته شده که برای انجام امور دینی خویش، بدیشان مراجعه کنند و از این طایفه مدد بگیرند. در واقع، خدای یهودیان، «یهوه» که با موسی (ع) و هارون (ع) در « عهد عتیق» سخن می گوید، به کاهنان اشاره نموده و بارها بر نقش ایشان تاکید کرده است.

از سوی دیگر، در متن مقدس مسلمانان، قرآن، هیچ اشاره ای به طبقه فقها، در کسوت حاملان رسمی شریعتِ اسلام نرفته و باری بردوش ایشان گذاشته نشده است. هر چند در قرآن، هم ازاحکام فقهی عبادی و اجتماعی، بارها سخن به میان آمده و از مسلمانان خواسته شده که بدانها عمل کنند؛ همچنین از فضایل اخلاقی نیکویی نظیر عدل و احسان و فرو نهادنِ باد نخوت ذکری رفته؛ فضایلی که برگرفتنی اند و بایسته و قوام بخش سلوک معنوی[۲]؛ اما از حاملان رسمی شریعت و طبقه فقها نه. برخی برآن اند تا با استشهاد به آیه زیر از سوره توبه که درآن بر «تفقه بر دین» تاکید رفته؛ به رسمیت شناخته شدنِ طبقه و طایفه فقها در قرآن را استنتاج کنند:

« وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّهً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طَائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَلِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُون».[۳]َ

چنانکه در می یابم، صدر و ذیل آیه نشان می دهد که سخن بر سر ‌آگاهی پیدا کردن در دین است و « تفقهوا» در این سیاق، نسبتی با علم فقه به معنای جاری و مصطلح کلمه در حوزه های علمیه ندارد و استشهادِ افراد یاد شده بدین آیه، ناموجه است و فرونهادنی. به تعبیر منطقیون، « فقه» و « تفقهوا» در این آیه، با فقه رایج که متضمنِ تببین افعال مکلفین توسط فقهاست، «اشتراک لفظی» دارد و بر معنای یکسانی دلالت نمیکند. افزون براین، امیرالمومنین هم که در نهج البلاغه از « تفقهوا» سخن می‌گوید؛ بر درک و فهم قرآن تاکید می کند، نه مراجعه به طایفه فقها:

« و تعلموا القرآن فانه احسن الحدیث، و تفقهوا فیه فانه ربیع القلوب، واستشفوا بنوره فانه شفاء الصدور»[۴]

می توان مسئله را بدین نحو نیز صورت‌بندی کرد. معرفت دینی و آگاهی دینی که در ابتدا به نهالی نحیف می مانست و در درازنای تاریخ اسلام بدل به درخت تنومندی شده، اعمّ از فقه اصطلاحی است و شامل دیسیپلین هاو علومی نظیر کلام، تفسیر، فلسفه و عرفان اسلامی نیز می‌شود و «تفقه در دین» شامل این علوم هم می شود؛ امری که متضمن مشارکت جمعی است و افزون بر فقها، مساهمت غیرفقیهان را هم می طلبد؛ کسانی‌که در علوم کلام و تفسیر و فلسفه و عرفان اهلیتی دارند و تاملات و تتبعات جدی و عالمانه کرده اند.

چنانکه در جای دیگری آورده ام؛ فقیه مسلمی چون مرحوم آیت الله صادقی تهرانی ، از به حاشیه رفتن آیات و آموزه‌های قرآنی در کار کثیری از فقهای سنتی گله کرده است:

« « اینان{فقهای سنتی} قرآن را در کل «ظنّی الدّلاله» و یا «مجمل» و بالاخره نیازمند به بیان حدیث دانسته اند، و حال آنکه قضیه درست به عکس است، که تنها قرآن می‌تواند حدیث را تصدیق و یا تکذیب کند، و مادامی که مطلبی در قرآن برای ما روشن نشود، تمسک به حدیث در مورد آن مطلب نادرست است، مگر در صورتی که نفی و اثباتی در این مورد در قرآن وجود نداشته باشد…« فقه سنتی» در طول صدها سال کاری کرده که قرآن اصولا در حوزه‌های اسلامی نه حضوری شایسته، بلکه چندان رنگی هم ندارد، و اگر نمونه‌هایی از « فقه سنتی» مخالف نص یا ظاهر قرآن، و نیز متضاد و متناقض، و بالاخره بر خلاف حس، عقل، فطرت و عدالت، به جهانیان نشان داده شود، مسلمانان را مردد یا کافر و کفّار را کافرتر و و در کفر خود استوارتر می‌کنند.»[۵]

از این حیث مرحوم سید محمد حسین طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان، با مرحوم صادقی تهرانی هم‌داستان بود و از عدم انسِ شمار قابل توجهی از فقهای سنت یبا آموزه‌های قرآنی گله می کرد.

بنابرآنچه آمد، می توان چنین انگاشت که «تفقه در دین»، امری ذوابعاد است و تنها طایفه فقها متکفلِ پرداختنِ بدان نیستند؛‌ بلکه جماعتِ متکلمان، مفسران، مورخان، فیلسوفان و عرفا هم در این مهم مدخلیت دارند؛ بگذریم از اینکه دست کم شماری از فقها، به گواهی سخنان فقیهانِ مشهوری نظیر طباطبایی و صادقی تهرانی، انس مکفی با قرآن، مهمترین و محوری‌ترین سند مسلمانی، ندارند و باید این نقیصه را رفع کنند.

در قرآن، نه ذکری از طایفه فقها به مثابه حاملان رسمیِ فقاهت و شریعت رفته، نه به حکومت فقهیِ فقیهان و روایی و لزومِ آن اشارتی شده؛ آنچه تحت عنوان «نهاد فقاهت» سربرآورده، در درازنای تاریخ شکل گرفته و محصول لفّ و نشر آئین اسلام در بستر تاریخ بوده واز اقتضائات تاریخیتِ[۶] هر مکتب و مرامی است و معطوف به مناسبات و روابطِ پیچیده و توبرتوی میان قدرت و ثروت در عالم انسانی؛‌ و الّا مبنای قرآنی ندارد.[۷]

[۱] نسخه زیر متن محوری ما در این سلسله جلسات بوده است:

عهد عتیق: کتابهای شریعت یا تورات، بر اساس کتاب مقدس اورشلیم، مترجم: پیروز سیار، تهران، هرمس،

[۲] آیات اخلاقیِ سوره های «اسراء» و «حجرات»، از این حیث مثال زدنی اند. سال گذشته، در دو نوبت تحت عنوان «مضامین اخلاقی قرآن» در جمع دانشجویان ایرانی در دانشگاه تورنتو سخن گفتم و آموزه های اخلاقیِ قرآن به روایت خویش را تقریر کردم. فایل های صوتی آن جلسات در لینک زیر در دسترس است:

http://www.begin.soroushdabagh.com/lecture_f.htm
[۳] آیه ۱۲۲. ترجمه: وشایسته نیست مؤمنان همگى [براى جهاد] کوچ کنند پس چرا از هر فرقه‏ اى از آنان دسته‏ اى کوچ نمى کنند تا [دسته‏ اى بمانند و] در دین آگاهى پیدا کنند و قوم خودرا وقتى به سوى آنان بازگشتند بیم دهند باشد که آنان [از کیفر الهى] بترسند

[۴] ترجمه : « و قرآن را بیاموزید که نیکوترین گفتار است؛ و آن را نیک بفهمید که دلها را بهترین بهار است؛ و به روشنایی آن بهبودی خواهید که شفای سینه های بیمار است». ( نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰، ترجمه سید جعفر شهیدی)

[۵] نقل از مقاله « روایات در ترازوی قرآن: بازخوانی انتقادیِ احکام فقهی از منظر « اخلاق باور» »، در لینک زیر:

اکنون در : سروش دباغ، ورق روشن وقت: جستارهایی در نواندیشی دینی، فلسفه و هنر ؛ تورنتو، نشربنیاد سهروردی، ۱۳۹۷.

[۶] historicity

[۷] در جستاری مستقل،مفهومِ « تاریخیت» و اقتضائات آن و ربط و نسبتش با نهاد فقاهت و دیانت را خواهم کاوید.

دقیقا ببینید سکولارهای ما متوجه نیستن که در کشور فوق صنعتی و دموکراتیک آلمان بیست ساله دولت دست حزب دموکرات مسیحی و خانم مرکل که یک هویت گرای مسیحیه ... بنظر من مشکل ربط سیاست و دین به هم نیست بلکه مشکل انحصار قدرت در دست دین و اهل دینه که فسادآورده اصولا قدرت مطلقه نباید در هیچ نهاد دینی یا عرفی ای انحصار یابد.

عزیز جان ورود و دخالت عالمان در حکومت و قدرت را دیدیم ... نباید قدرت مادی منحصرا دست علما باشه علما باید راهنما باشند دست بردارید تو رو خدا ,.... عالم دین نباید خودش را وارد بازی های سیاسی کند استاد دقیقا درست فرمودند

ایدەی وحدت از اول هم که مطرح شد، نگرەای ناتراشیده بود. بهتر است فریقین به‌سوی نوعی دیگری‌پذیری و هم‌پذیری یکدیگر بروند. متأسفانە در بیشتر کشورهای اسلامی نوعی نابردباری و عدم تسامح در تعامل با اقلیت وجود دارد. خواه این کمینه سنی باشد یا شیعه با نوعی تضییع حقوق و نابرابری و عدم مدارا روبروست؛ این قصه در سعودی و بحرین و پاکستان و افعانستان به‌نوعی و در ایران و عراق بەنوعی دیگر، ادامە دارد و ما عدم رعایت اقلیت‌‌ها را مشاهدەگر هستیم.

در میان خود اهل سنت نیز همین حدیث کهنەی دل‌آزار به‌گونەای دیگر وجود دارد. بیشتر اعضای حرکات اسلامی به دیدەی رقیب و بدیل به هم می‌نگرند و هریک برداشت و خوانش خود از متون اصلی دینی و مذهبی را مساوی با حقیقت و عین اسلام می‌داند و دیگری را به انحراف و نداشتن عدم فهم صحیح از اسلام و سلف صالح متهم می‌کند. این حرکات به‌جای اینکه هرکس و گروهی دینی که در راستای اعلای کلمەی الله و دعوت الی الله و تقویم اخلاق گام برمی‌دارند، محترم شمارند و خوانش‌ها را بسان سلف صالح امت در چارچوب "اجتهاد" فهم کردە و بپذیرند، به تخطئه‌ی یکدیگر اقدام می‌کنند؛ این تخطئه تا حدی است که بسیاری از اوقات رعایت "عدالت که اقرب بە تقوی" است در داوری نمی‌شود و عملا تقوای تخطئه‌گر، زیر سؤال قرار می‌گیرد.

هیچ معنایی ندارد، مسلمان پیرو "مکتب قرآن" با همەی شقوق و شاخەهایش، مسلمان پیرو مدرسه‌ی "جماعت دعوت و اصلاح" را به‌خاطر اینکه خوانش وی از دین و نیز نوع تعامل وی با امر سیاسی و اجتماعی با خوانش اکثریت مکتب قرآن متفاوت است، به وابستگی و مزدور بودن متهم کند؛ به‌همان میزان چه بی‌معناست فردی دعوت و اصلاحی، پیرو مدرسەی مکتب‌قرآن را به دگم‌اندیشی، جامعه‌ناپذیری و بنیادگرایی و... متهم نماید. چرا صوفی باید از مکتبی بد بگوید و وی را تکفیر کند؟ چرا جماعت تبلیغی تنها راه و مسلک خویش را اصیل بداند و لا غیر... به همین منوال فردی وابسته به "جریان مکی" که بخت یارشان بوده است و مولوی عبدالحمید در شرایط خاص فرهنگی، اجتماعی، عشیرتی و مذهبی سیستان و بلوچستان، موقعیتی سیاسی- مذهبی پیدا کردە است، دیگران را به شمار نیاورد و جریان منتسب به ایشان خود را نمایندەی همەی اهل سنت ایران قلمداد کند و مولانا را به‌عنوان رهبر بی‌بدیل اهل سنت! بپندارد.
واقعیت آن است که نوعی دگرناپذیری و نبود گفت‌وگو و عدم مداراگری در میان گروەها و جریان‌های اسلامی اهل سنت بیداد می‌کند. من که اخبار اهل سنت را بسیار پیگیری می‌کنم، ندیدەام و نخواندەام که جناب مولانا عبدالحمید که بسیار هم به تهران سفر می‌کند، سری به دفتر مرکزی جماعت دعوت و اصلاح که سالهاست در تهران، دایر است بزند! این درحالی است که شخصیت‌های بسیاری از جهان اسلام و نیز شخصیت‌های سیاسی کشور به دیدار دبیرکل و اعضای آن رفتەاند و می‌روند.(البته بسیار دیدەام که اعضای ارشد این جماعت در زاهدان به دیدار ایشان رفتەاند!) معنای این بی‌توجهی و به‌حساب نیاوردن و انسداد باب گفت‌وگو در میان این بزرگان چه دلالتی دارد؟ مگر ما چند نمونە از شخصیت‌هایی نظیر کاک حسن امینی، استاد عبدالرحمن پیرانی، شیخ صالح پردل، شیخ عبدالکریم محمدی و استاد احمد بهرامی و... در میان اهل سنت سراغ داریم؟ اینهمە پراکندگی و تفرق برای چیست؟ مگر نه این است که ما بسیاری از اوقات هیأت حاکمە را متهم می‌کنیم که حقوق ما را به‌عنوان اقلیت رعایت نمی‌کند و یا مسئولانی در مناطق اهل سنت، سلیقە‌کاری نموده و به تضییع حقوق ما می‌پردازند، پس چرا خودمان به لوازم ایمان و اخوت و عدم تفرق و رعایت فرهنگ اختلاف پایبند نیستیم؟ چرا نباید از خود بیاغازیم و با شکست جبت و بت‌های درونی منیت و انانیت، با آغوشی باز با همدیگر روبرو شویم و درباب مشکلات فراوان اهل سنت با یکدیگر گفت‌وگو کنیم و بسان یدی واحد در مقابل "دولت" بە مطالبەگری حقوق انباشتەی خود ادامە دهیم؟
من بسان یک شاگرد کوچک واقعا در این مسئلە حیرانم و برایم سؤال بزرگی است که اینهمە بی‌مهری بزرگان اهل سنت در ایران و دوری گزیدن از یکدیگر و داغ بودن تنور بدگویی و تهمت و افترا چرا باید وجود داشتە باشد و آبشخور آن کجاست؟
به‌عنوان نصیحت که دین خدا جز نصیحت نیست عرض می‌کنم که: اگر مسلم لله و حنیفا لله به‌خاطر خدا و برای خدا کار می‌کنید، چرا اینهمە از یکدیگر دورید؟! انتظار ندارم همە یکی شوند، نه! با همین تنوعی که هست آیا نمی‌شود به خاطر رضای خالق و خدمت به خلق، به همدیگر نزدیکتر شوید و اختلاف تضاد را کنار نهید و دردمندانه، دغدغەی خدمت به مسلمانان اهل سنت را داشتە باشید؟
امیدوارم صدای من و نالەهای از سر درد این کمترین بندەی خدا، به گوش همەی کسانی که مشمول این رنجنامە می‌شوند، برسد و دیگر بار خود و همە را به تقوای الهی فرا می‌خوانم و از دیدار مالک‌الملک حذر می‌دهم که آنجا هیچ چیزی از ایشان نهان نیست و گم نمی‌شود...
خوش بود محک تجربە آید به میان
تا سیەروی شود هرکه در وی غش باشد
والسلام

هدف کشور های غربی افزایش بی خدایان است و به نوعی میتوان گفت جنگ روانی(دینی) راه اندخته ند و تانین بودجه انتشار توسط غربی ها تامین میشود اما ننویسنده ایرانی باید برای پیدا کردن حداقل خواسته زندگی کتاب را با پول بفروشد و متاسفانه دولت کممکی نمیکند/اما واقعا بگم : کتاب فوق العاده ای است 20ه20ه

سلام دوستان عزیز خواب دیدم خدا و ابلیس رو بروی هم واستاده بودن دوتا جن پشت ابلیس و دوتا فرشته پشته خدای بزرگ من از ترس ابلیس پشت سر ابلیس وایسادم با خودم گفتم خدایا اون دنیا چی میشه بعد رفتم پشت سر خدا معذرت خواهی کردم خدا به نور نورانی کرد تو سرم رفت تو بدنم کسی معنیش میدونه